Human impact in the Tatra Mountains

Z. Rączkowska

doi:10.18172/cig.3661

Autores/as

Z. Rączkowska Institute of Geography and Spatial Organization, Polish Academy of Sciences

DOI:

https://doi.org/10.18172/cig.3661

Palabras clave:

Impacto humano, Montes Tatra, minería, metalurgia, pastoreo, deforestación, turismo, formas de relieve, cubierta vegetal, recursos hídricos

Resumen

La actividad humana es uno de los tres principales agentes de los cambios ambientales en las montañas. Su influencia en el ambiente natural montano se caracteriza por una gran diversidad espacio-temporal. El impacto humano en los Tatras comenzó en los siglos XII-XIII y se relacionó con la minería y el pastoreo, seguidos por la metalurgia en el siglo XVIII. Estas actividades se desarrollaron durante los siglos XV-XVI, alcanzando su climax en los siglos XVIII-XIX, excepto en el caso del pastoreo, que continuó hasta las décadas de 1960-1970. Desde la segunda mitad del siglo XIX el turismo se desarrolló intensivamente. Más de tres millones de personas al año visitan la parte polaca de los Tatra actualmente.

Las actividades humanas anteriores al turismo estuvieron acompañadas por una fuerte explotación forestal, que afectó principalmente al relieve y a la cubierta vegetal. La erosión en las laderas se inició o intensificó tras el deterioro de la vegetación por el pastoreo. Formas de origen antropogénico como canteras, caminos mineros y canales mineros se reconocen todavía en el paisaje. El descenso altitudinal del límite superior del bosque y de los pinos enanos y los cambios en la estructura natural del bosque están entre las influencias sobre la vegetación. Los efectos indirectos de los cambios de estructura forestal son problemas relacionados con el escarabajo de la corteza y las caídas de árboles por el viento. Estas últimas han afectado intensamente a la morfodinámica de laderas. Los impactos relacionados con el turismo se manifiestan en erosión antropogénica a lo largo de los caminos de montaña, que es el mayor tipo de impacto actual en los Tatra. El impacto humano histórico en las décadas de 1960 y 1970 fue por ello de naturaleza espacial. Actualmente presenta un carácter lineal o muy local, y es relativamente constante en determinados lugares.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Balon, J., Jodłowski, M., Krąż, P. 2015. The Tatra Mountains physico-geographical regions. Sheet I.4. In: K. Dąbrowska, M. Guzik (Eds.), Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona. Zakopane, Tatrzański Park Narodowy, 2 pp.

Barsch, D., Caine, N. 1984. The nature of mountain geomorphology. Mountain Research and Development 4, 287-298.

Balcerkiewicz, S. 1984. Roślinność wysokogórska Doliny Pięciu Stawów Polskich w Tatrach i jej przemiany antropogeniczne. UAM w Poznaniu, Ser. Biologia 25, 1-190.

Batzing, W., Perlik, M., Dekleva, M., 1996. Urbanization and depopulation in the Alps. Mountain Research and Development 16, 335-350.

Baur, B., Cremene, C., Groza, G., Rakosy, L., Schileyko, A.A., Baur, A., Stoll, P., Erhardt, A. 2006. Effects of abandonment of subalpine hay meadows on plant and invertebrate diversity in Transylvania, Romania. Biological Conservation 132, 261-273.

Bebi, P., Seidl, R., Motta, R., Fuhr, M., Firm, D., Krumm, F., Conedera, M., Ginzler, C., Wohlgemuth, T., Kulakowski, D., 2017. Changes of forest cover and disturbance regimes in the mountain forests of the Alps. Forest Ecology Management 15, 43-56. https://doi. org/10.1016/j.foreco.2016.10.028.

Beniston, M., 2000. Environmental changes in mountains and uplands. Arnold, London, 172 pp. Boltižiar, M. 2007. Štruktúra vysokohorskej krajiny Tatier. Univerzita Konštatnina Filozofa v Nitre, 247 pp.

Bombówna, M., Wojtan, K. 1996. Zmiany składu chemicznego wody jezior tatrzańskich na przestrzeni lat. In: Z. Krzan (Ed.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek. Vol. 3. Wpływ człowieka. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Zakopane, pp. 56-60.

Bukowski, M. 2009. Dynamika zarastania polan tatrzańskich. In: M. Guzik (Ed.), Długookresowe zmiany w przyrodzie i użytkowaniu TPN. Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, pp. 15-32.

Bukowski, M., Fidelus, J., Gorczyca, E., Krzemień, K. 2015. Długookresowe przekształcenia rzeźby na stokach na wybranych odcinkach ścieżek turystycznych w Tatrach Zachodnich. In: A. Chrobak, A. Kotarba (Eds.), Nauka Tatrom. Vol. 1. Nauki o Ziemi. Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, pp. 45-50.

Chaloupecký, V. 1957. Valaši na Slovensku. Praha, Orbis, 117 pp.

Chmiel, J. 1996. Kulturowy wypas owiec i krów w Tatrzańskim Parku Narodowym. In: Z. Krzan (Ed.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek. T. 3. Wpływ Człowieka. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Zakopane, pp. 86-89.

Ciurzycki, W. 2003. Gospodarka pasterska a lasy Tatr Polskich. Sylwan 11, 80-85.

Coulthard, T.J., Macklin, M.G. 2001. How sensitive are river systems to climate and land use changes? A model based evaluation. Journal of Quaternary Science 16, 347-351.

Czochański, J.T. 2000. Wpływ użytkowania turystycznego na rozwój procesów i form erozyjno- denudacyjnych w otoczeniu szlaków. In: D. Borowiak, J.T. Czochański (Eds.), Z badań geograficznych w Tatrach Polskich. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, pp. 331-343.

Czubernat, S., Marchlewski, A. 2005. Turystyka w wysokogórskim środowisku Tatr Polskich. In: Z. Ładygin, B. Chovancová (Eds.), Monitoring ruchu turystycznego w Tatrach. Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, pp. 43-48.

Dziewolski, J., Skawiński, P. 1988. Zmiany w składzie gatunkowym i strukturze wiekowej wybranych drzewostanów Tatrzańskiego Parku Narodowego. Ochrona Przyrody 49, 75-90. Fabijanowski, J. 1962. Lasy tatrzańskie. In: J. Szafer (Ed.), Tatrzański Park Narodowy. Wyd. II. Zakład Ochrony Przyrody PAN, Kraków, pp. 240-304.

Fabijanowski, J., Dziewolski, J. 1996. Gospodarka leśna. In: Z. Mirek (Ed.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, pp. 675-696.

Fidelus, J. 2016. Slope transformations within tourist footpaths in the northern and southern parts of the Western Tatra Mountains (Poland, Slovakia). Zeitschrift für Geomorphologie 60 (3), 139-162.

Fidelus-Orzechowska, J., Gorczyca, E., Krzemień, K. 2017. Geomorfologiczne skutki gospodarki turystycznej w Tatrach, Tatrzański Park Narodowy, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków, 239 pp.

Fleischer, P., Pichler, V., Fleischer, P. Jr., Holko, L., Máliš, F., Gömöryová, E., Cudlín, P., Holeksa, J., Michalová, M., Homolog, Z., Karenina, J., Střelcová, K., Hlavá, P. 2017. Forest ecosystem services affected by natural disturbances, climate and land-use changes in the Tatra Mountains. Climate Research 73, 57-71, https://doi.org/10.3354/cr01461.

Galop, D., Jalut, G., 1994. Differential human impact and vegetation history in two adjacent Pyrenean valleys in the Ariège basin, southern France, from 3000 BP to the present. Vegetation History and Archaeobotany 3, 225-244.

Galop, D., Rius, D., Cugny, C., Mazier, F., 2013. A history of long-term human-environment interactions in the French Pyrenees inferred from the pollen data. In: L.R. Lozny (Ed.), Continuity and Change in Cultural Adaptation to Mountain Environments, Studies in Human Ecology and Adaptation 7. Springer, New York, pp. 19-30. Doi: 10.1007/978-1-4614-5702-2_3.

García-Ruiz, J.M., Valero-Garcés, B.L. 1998. Historical geomorphic processes and human activities in the Central Spanish Pyrenees. Mountain Research and Development 18, 309-320.

Gašpar, M. 2002. Tatry - staré pohladnice rozprávujú. Poprad, Region, 263 pp.

Gądek, B., Grabiec, M., Kędzia, S., Rączkowska, Z. 2016. Reflection of climate changes in the structure and morphodynamics of talus slopes (the Tatra Mountains Poland). Geomorphology 263, 39-49. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2016.03.024.

Gądek, B., Kaczka, R.J., Rączkowska, Z., Rojan, E., Casteller, A., Bebi, P. 2017. Snow avalanche activity in Żleb Żandarmerii in a time of climate change (Tatra Mts., Poland). Catena 158, 201-212, https://doi.org/10.1016/j.catena.2017.07.005.

Goetel, W. 1962. Dzieje realizacji Tatrzańskiego Parku Narodowego. In: W. Szafer (Ed.), Tatrzański Park Narodowy. PAN, Kraków, pp. 592-626.

Gorczyca, E., Krzemień, K. 2002. Wpływ ruchu turystycznego na rzeźbę Tatrzańskiego Parku Narodowego. In: W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (Eds.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Tatrzański Park Narodowy, PTPNoZ, Oddz. w Krakowie, Kraków-Zakopane, pp. 389-393.

Grodzki, W., Guzik, M. 2009. Wiatro- i śniegołomy oraz gradacje kornika drukarza w Tatrzańskim Parku Narodowym na przestrzeni ostatnich 100 lat. Próba charakterystyki przestrzennej. In: M. Guzik (Ed.), Długookresowe zmiany w przyrodzie i użytkowaniu TPN. Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, pp. 33-46.

Guzik, M. 2008. Analiza wpływu czynników naturalnych i antropogenicznych na kształtowanie się zasięgu lasu i kosodrzewiny w Tatrach. PhD Thesis. Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja, Wydział Leśny, Kraków, 172 pp.

Harvan, L. 1965. Ako sa vyriešila pastva w TANAP. Zbornik prác TANAP 8, pp. 231-253. Häufler, V. 1955. Horské oblasti v Československu a ich využiti. Praha, CSAV, 675 pp.

Holub-Pacewiczowa, Z. 1931. Osadnictwo pasterskie i wędrowne w Tatrach i na Podtatrzu. Prace Komisji Geograficznej PAU 1, Kraków, 508 pp.

Jahn, A. 1979. On Holocene and present-day morphogenetic processes in the Tatra Mountains. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 13, 111-129.

Janoška, M. 1923. Sprievodca po Tatrách. Liptovský Mikláš, F. Klimeš, 498 pp.

Jodłowski, M. 2010. Górna granica zarośli subalpejskich w wybranych pasmach górskich Europy Środkowej-uwarunkowania i typy ekotonu. Czasopismo Geograficzne 1-2, 43-60.

Jodłowski, M. 2011. Zasady dobrej praktyki w zarządzaniu ruchem wspinaczkowym na obszarach chronionych. Wydawnictwo IGiGP UJ, Kraków, 208 pp.

Jodłowski, M. 2015. Nowa koncepcja zarządzania ruchem wspinaczkowym w Tatrzańskim Parku Narodowym jako forma ograniczenia wpłwyu taternictwa na środowisko. In: A. Chrobak, T. Zwijacz-Kozica (Eds.), Nauka Tatrom. Vol. 3. Człowiek i środowisko. Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, pp. 63-72.

Jost, H. 1962. O górnictwie i hutnictwie w Tatrach Polskich. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 183 pp.

Jost, H. 1991. Górnictwo, hutnictwo i inne rodzaje przemysłu na terenie Zakopanego i okolic. In: R. Dutkowa (Ed.), Zakopane - czterysta lat dziejów. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków, pp. 363-389.

Jost, H., Paulo A. 1985, Złoża, dawne górnictwo i przemysł. Mapa 29. In: K. Trafas (Ed.), Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Zakopane-Kraków, p. 29.

Kaszowski, L., Krzemień, K., Libelt, P. 1988. Postglacjalne modelowanie cyrków lodowcowych w Tatrach Zachodnich. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 71, 121-141.

Kędzia, S., Kotarba, A. 2018. The Little Ice Age in the Tatra Mountains Cuadernos de Investigación Geográfica 44 (1), 47-67, http://doi.org/10.18172/cig.3350.

Klimaszewski, M. 1988. Rzeźba Tatr Polskich. PWN. Warszawa, 709 pp.

Klimek, K., Łajczak, A., Skiba, S. 1990. Charakterystyka abiotycznego środowiska polan reglowych polskich Tatr. In: Wypas owiec a zachowanie biocenoz polan reglowych w Tatrach. Studia Naturae ser. A 34, 11-38.

Kłapyta, P., 2012. Ewolucja rzeźby wysokogórskiej Tatr Zachodnich w późnym glacjale i holocenie. Uniwersytet Jagielloński, Kraków, 253 pp.

Kłapyta, P., Kołaczek, P. 2009. The last millenium slope processes and anthropogenic activity recorded in the sediments from the Pyszniańska glade, Western Tatra Mountains (Poland). Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 43, 145-163

Kolowca, J. 1955. Pasterstwo w Tatrzańskim Parku Narodowym. In: W. Szafer (Ed.), Tatrzański Park Narodowy. Zakład Ochrony Przyrody PAN, Kraków, pp. 245-256.

Kotarba, A. 1970. The morphogenetic role of foehn wind in the Tatra Mts. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 4, 171-188.

Kotarba, A. 2004. Zdarzenia geomorfologiczne w Tatrach Wysokich podczas małej epoki lodowej. Prace Geograficzne IG i PZ PAN 197, 9-55.

Koreň, M. 2006. Vetrova kalamita 19. novembra 2004: nove pohl’ady a konsekvencie. Tatry 44, 7-28.

Kozłowska, A. 2008. Strefy przejścia między układami roślinnymi – analiza wielkoskalowa na przykładzie roślinności górskiej. Prace Geograficzne IG i PZ PAN 215, 152 pp.

Krusiec, M. 1996. Wpływ ruchu turystycznego na przekształcanie rzeźby Tatr Zachodnich na przykładzie Doliny Chochołowskiej. Czasopismo Geograficzne 67, 303-320.

Lasanta, T., Arnáez, J., Pascual, N., Ruiz-Flaño, P., Errea, M.P., Lana-Renault, N. 2017. Space- time process and drivers of land abandonment in Europe. Catena 149, 810-823. https://doi. org/10.1016/j.catena.2016.02.024.

Latocha, A. 2009. Land-use changes and longer-term human-environment interactions in a mountain region (Sudetes Mountains, Poland). Geomorphology 108, 48-57. https://doi. org/10.1016/j.geomorph.2008.02.019.

Leonelli, G., Pelfini, M., Morra di Cella, U. 2009. Detecting climatic treeline in the Italian Alps. The Influence of Geomorphological Factors and Human Impacts. Journal of Physical Geography 30, 4, 338-352.

Libelt, P. 1988. Warunki i przebieg sedymentacji osadów postglacjalnych w cyrkach lodowcowych Tatr Zachodnich na przykładzie kotła Starorobociańskiego. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 22, 63-81.

Liberak, A.M. 1927. Górnictwo i hutnictwo w Tatrach Polskich. Wierchy 5, 13-30.

Lukniš, M. 1973. Reliéf Vysokých Tatier a ich predpolia. Bratislava, Vyd. SAV, 375 pp.

Mac Donald, D., Crabtree, J.R., Wiesingers, G., Dax, T., Starnou, N., Fleury, P., Gutierrez Lazpita, J., Gibon, A., 2000. Agricultural abandonment in mountain areas of Europe: environmental consequences and policy response. Journal of Environmental Managament 59, 47-69.

Midriak, R. 1972. Deštrukcia pôdy vo vysokohorskiej oblsti Belanských Tatier. Lesnícke štúdie 11-12, Bratislava, Priroda, 207 pp.

Midriak, R. 1983. Morfogenéza povrchu vysokých pohori. Bratislava, VEDA, 516 pp.

Midriak, R. 1996. Present-day procesess and micro-landforms evaluation: case of Kopske Sedlo, the Tatra Mountains, Slovakia. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 30, 39-50.

Mirek, Z. 1996. Antropogeniczne zagrożenia i przekształcenia środowiska przyrodniczego. In: Z. Mirek (Ed), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, pp. 595-617.

Myczkowski, S., Skawiński, P., Lesiński J. 1985. Synantropizacja lasów. In: K. Trafas (Ed.), Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wojskowe Zakłady Kartograficzne, Zakopane-Kraków, p. 21.

Paryski, W. 1959. Szlaki pasterskie w Tatrach i na Podtatrzu. In: W. Antoniewicz (Ed.), Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. Vol. 1. Fizjografia i geografia pasterstwa Tatr Polskich Podhala. Wydawnictwo PAN, Zakład im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Piękoś-Mirkowa, H. 1981. Antropogeniczne przekształcenia szaty roślinnej w Tatrzańskim Parku Narodowym. In: Z. Wójcik (Ed.), Ochrona Tatr w Polsce Ludowej. Wyd. PTPNoZ i TPN, Warszawa, pp. 259-286.

Piękoś-Mirkowa, H. 1986. Aktualne problem ochrony zasobów genowych roślin naczyniowych w

Tatrzańskim Parku Narodowym. Acta Univesitas Lodziensis, Folia Sozologica 3, 143-159. Piękoś-Mirkowa, H., Mirek, Z. 1996. Zbiorowiska roślinne. In: Z. Mirek (Ed.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, 237-274.

Piotrowska, K., Danel, W., Iwanov, A., Gaździcka, E., Rączkowski, W., Bezák, V., Magla, J., Polák, M., Kohút, M., Gross, P. 2015. Plate IV.1. Geology. Map 1. 1 : 100 000. In: K. Dąbrowska, M. Guzik (Eds.), Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona. Zakopane, Tatrzański Park Narodowy, 2 pp.

Plesník, P. 1971. Horná hranica lesa vo Vysokých a Belanských Tatrách. Bratislava, Vydatelstvo SAV, 240 pp.

Plesník, P. 1973. La Limite Supérieure de la Forêt dans les Hautes Tatras. Arctic and Alpine Research 5, 37-44.

Podolák, J. 1967. Pastierstvo v oblasti Vysokých Tatier. Bratislava, Vydatelstvo SAV, 212 pp.

Py, V., Véron, A., Edouard, J-C, de Beaulieu, J-L., Ancel, B., Segard, M., Durand, A., Leveau, P. 2014. Interdisciplinary characterisation and environmental imprints of mining and forestry in the upper Durance valley (France) during the Holocene. Quaternary International 353, 74-97.

Radwańska-Paryska, Z. 1959. Ochrona przyrody a pasterstwo. In: W. Antoniewicz (Ed.), Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. Vol. 1. Fizjografia i geografia pasterstwa Tatr Polskich Podhala. Wydawnictwo PAN, Zakład im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków, pp. 175-191.

Radwańska-Paryska, Z. 1963. Roślinność synantropijna we florze Tatr. In: W. Antoniewicz (Ed.) Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. Vol. 5. Wędrówki pasterskie i nazewnictwo ludowe Tatr Polskich i Podhala. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław, pp. 233-254.

Radwańska-Paryska, Z., Paryski, W. 1995. Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Wydawnictwo Górskie. Poronin, 1555 pp.

Rączkowska, Z., Kozłowska, A.B. 2002. Odzwierciedlenie wpływów antropogenicznych w wybranych elementach środowiska przyrodniczego otoczenia Kasprowego Wierchu. In: W. Borowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (Eds.), Przemiany środowiska przyrodniczego Tatr. Wydawnictwo Instytutu Botaniki PAN, Kraków-Zakopane, pp. 403-406.

Rączkowska, Z., Kozłowska, A. 2010. Wpływ turystyki na rzeźbę i roślinność przy ścieżkach w otoczeniu Kasprowego Wierchu. In: Z. Krzan (Ed.), Nauka a Zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem. Vol. 3. Człowiek i środowisko. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane, pp. 21-28.

Rączkowski, W., Boltižiar, M., Rączkowska, Z. 2015. Plate V.1. Relief. Map 1. Relief 1 : 100 000. In: K. Dąbrowska, M. Guzik (Eds.), Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona. Tatrzański Park Narodowy, Zakopane, 2 pp.

Rixen, Ch., Rolando, A., Ed. 2013. The Impacts of Skiing and Related Winter Recreational Activities on Mountain Environments. Bentham EBooks, 221 pp. https://doi.org/10.2174/97816080548861130101.

Rojan, E. 2010. The role of severe windstorms in modifying the mountain forest floor relief; A case of the blowdown area in the Slovakian High Tatras. Czasopismo Geograficzne 81, 103-123.

Rojan, E. 2015. Changes in unpaved forest roads of the windthrow area in the Slovak High Tatra Mts in years 2004-14. Štúdie o Tatranskom Národnom Parku 11 (44), 97-106.

Schwörer, C., Henne, P.D., Tinner, W., 2014. A model-data comparison of Holocene timberline changes in the Swiss Alps reveals past and future drivers of mountain forest dynamics. Global Change Biology 20, 1512-1526.

Siarzewski, W. 1996. Degradacja środowiska przyrodniczego jaskiń tatrzańskich. In: Z. Krzan (Ed.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek. Vol. 3. Wpływ człowieka. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Zakopane, pp. 48-50.

Skawiński, P. 1993. Oddziaływanie człowieka na przyrodę kopuły Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Tatrach. In: W. Cichocki (Ed.), Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń. Wyd. Muzeum Tatrzańskiego, pp. 197-226.

Skawiński, P., Krzan, Z. 1996. Narciarstwo. In: Z. Mirek (Ed.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatrzański Park Narodowy, Kraków-Zakopane, pp. 697-714.

Skiba, S., Zawilińska, L. 1990. Soils of grazed glades in the Tatras. Studia Naturae ser. A 34, 39-49.

Slaymaker, O., Embleton-Hamann, Ch. 2009. Mountains. In: O. Slaymaker, T. Spencer, Ch. Embleton-Hamann (Eds.), Geomorphology and Global Environmental Change. Cambridge University Press, Cambridge, pp. 37-70.

Sokołowski, M. 1928. O górnej granicy lasu w Tatrach. Kraków, 188 pp.

Strzyżowski, D., Fidelus, J., Żelazny, M. 2016. Geomorphological changes within a hillslope caused by a windthrow event in the Tatra Mountains, Southern Poland. Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography 98 (4) 347-360.

Strzyżowski, D., Fidelus, J., Żelazny, M. 2018. Sediment transport by uprooting in the forested part of the Tatra Mountains, southern Poland. Catena 160, 329-338.

Szafarski, J. 1972. Poznanie Tatr. Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, Warszawa, 619 pp.

Śmiałowska, Z. 1962, Aktualne zagadnienia pasterstwa w TPN. In: W. Szafer (Ed.), Tatrzański Park Narodowy. PAN, Kraków, pp. 559-578.

Šturcel, M. 2006. Monitoring návštevnosti TANAPu 5-7.8.2004. In: Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych. Vol. 3. Z. Krzan (Ed.), Człowiek i Środowisko. Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, Zakopane, pp. 109-115.

Švajda, J., Šturcel, M. 2005. Turystyka w wysokogórskim środowisku Tatr Słowackich. In: Z. Ładygin, B. Chovancová (Eds.), Monitoring ruchu turystycznego w Tatrach. Wydawnictwo Tatrzańskiego Parku Narodowego, Zakopane, pp. 37-41.

Tucker, G.E., Slingerland, R.L. 1994. Erosional dynamics, flexural isostasy and long-lived escarpments: a numerical modelling study. Journal of Geophysical Research 99, 229-243. Ustrnul, Z., Walawender, E., Czekierda, D., Šťastný, P., Lapin, M., Mikulová, K. 2015.

Precipitation and snow cover. Plate II.3. Maps 1 and 5 (1: 250 000). In: K. Dąbrowska, M. Guzik (eds.), Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona. Zakopane, Tatrzański Park Narodowy, 2 pp. Valsecchi, V., Carraro, G., Conedera, M., Tinner, W. 2010. Late-Holocene vegetation and land-use dynamics in the southern Alps (Switzerland) as a basis for nature protection and forest management. The Holocene 20 (4), 483-495.

Vandenberghe, J. 2002. The relation between climate and river processes, landforms and deposits during the Quaternary. Quaternary International 91, 17-23.

Wasak, K., Drewnik, M. 2015. Land use effects on soil organic carbon sequestration in calcareous Leptosols in former pastureland – a case study from the Tatra Mountains (Poland). Solid Earth 6 (4), 1103-1115.

Wolanin, A., Chmielewska-Błotnicka, D., Jelonkiewicz, Ł., Żelazny, M. 2015. Spatial variation of the chemical composition of lake waters in the Tatra National Park. Limnological Review 15 (3), 119-127. https://doi.org/10.2478/limre-2015-0013.

Zielonka, T., Malcher, P. 2010. The dynamics of a mountain mixed forest under wind disturbances in the Tatra Mountains, central Europe – a dendroecological reconstruction. Canadian Journal of Forest Research 39, 2215-2223.

Zwoliński, S. 1984. Wpływ hut zakopiańskich na lasy tatrzańskie. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 5, 1, 43-50.

Żelazny, M., Siwek, J., Liová, S., Šimor, V., Dąbrowska, K., Wolanin, A., Pociask-Karteczka, J., Pęksa, Ł., Gajda, A., Siwek, J.P., Rzońca, B., Gavurník, J. 2015. Hydrological conditions. Plate III.1. In: K. Dąbrowska, M. Guzik (Eds.), Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona. Zakopane, Tatrzański Park Narodowy, 2 pp.

Żmudzka, E., Nejedlik, P., Mikulova, K. 2015. Temperature, thermal indices. Plate II.2. In: K. Dąbrowska, M. Guzik (Eds.), Atlas Tatr. Przyroda nieożywiona. Zakopane, Tatrzański Park Narodowy, 2 pp.